Michel de Montaigne
Tot ik een jaar of dertien was, was ik vaak té onrustig om een boek te kunnen lezen. Ik klom liever in bomen of ik alarmeerde het hele gezin thuis als ik weer eens iets op mijn kamertje in de fik had gestoken, bij wijze van "experiment" (en het hele huis vervolgens weer eens blauw stond). Maar gelukkig kwam uiteindelijk toch het geduld om boeken van begin tot einde uit te lezen. Fictie, daar had ik nog altijd geen geduld voor en nu trouwens nog steeds niet (als ik daar behoefte aan heb, zet ik de t.v. wel aan). Ik begon met het lezen van filosofie en autobiografieën. En op een goede dag, in het tweede jaar van de academie, ontdekte ik in één van de boeken die ik las, een vriend. Een zielsverwant uit een ver verleden. Het was de filosoof en Levenskunstenaar Michel de Montaigne (1533 - 1592).
Montaigne schreef tijdens zijn leven honderden teksten (door hem zelf "essais" genoemd) om te onderzoeken hoe hij dacht, wat hij eigenlijk vond en hoe deze gedachten en meningen in de loop van de tijd veranderden. Hij is daarmee de "uitvinder" van stijlvorm van het essay. Het woord essay komt van het Franse woord voor "proberen". De essays van Montaigne moeten dan ook gelezen en gezien worden als onophoudelijke pogingen om tot meer (zelf)inzicht te komen. Wie deze essays van Montaigne in chronologische volgorde achter elkaar legt, zal ontdekken dat zijn mening inderdaad gedurende zijn hele leven veranderden. Soms stonden ze in verschillende teksten zelfs lijnrecht tegenover elkaar. Maar dat was voor Montaigne geen bezwaar. Hij zag deze tegenstrijdigheden als het gevolg van zijn persoonlijke groei als mens en zijn hele oeuvre als dagboek van een groeiend en veranderend mens.
Montaigne was een eigenwijs die zijn tijd ver vooruit was. Deze Renaissance denker trok bijvoorbeeld de medische wetenschap in twijfel in de tijd dat de dokter nog als onbetwistbare autoriteit gold. Volgens Montaigne was het bijvoorbeeld een stompzinnigheid om te denken dat een dokter beter zou weten waarom je ziek zou zijn, dan jijzelf. Niemand brengt meer tijd door met jou dan jijzelf en niemand weet daarom meer over jezelf dan jij, was bijvoorbeeld een argument. In plaats van naar de dokter te gaan, adviseerde hij in zijn teksten om eens te experimenteren met andere eet- en slaapgewoonten. Hij onderzocht zijn eigen gewoonten als casestudies. Hij experimenteerde met langer of juist korter slapen, met verschillende diëten of activiteitenschema's. Hij noteerde zorgvuldig welke effecten deze experimenten op hem hadden en gebruikten de uitkomsten hiervan om zijn gemoed en energie te kunnen sturen.
Niet alleen was Montaigne druk met het onderzoeken van zijn fysieke gestel, zijn onderzoeksterrein was zo breed als het leven zelf. Hij was bijvoorbeeld ook druk met het bestuderen van filosofen en andere wijsgerigen. In zijn studeerruimte las en bewaarde hij ruim duizend filosofieboeken. Op de houten balken in het plafond van zijn studeerruimte, werden aantekeningen gevonden met citaten van zijn meest favoriete filosofen:
''Het meest gelukkige leven, is er één zonder gedachten'' - Sófocles
''Heb je de man gezien die denkt dat hij wijs is? Je mag meer verwachten van een krankzinnige dan van hem.'' & ''Er is niets dat zeker is behalve de onzekerheid. Er is niets meer miserabel én trots dan de mens''. - Pliny
Zoals valt te vermoeden na het lezen van zijn favoriete citaten, was Montaigne geen aanhanger (van het in zijn tijd nog niet eens dominant in de wetenschap aanwezige) rationalisme. Zijn boodschap en zoektocht hield veel meer verband met het onderzoeken van het bewustzijn. Hij onderzocht hoe het bewustzijn aangewakkerd kon worden. Voor Montaigne stond het denken het ontvouwen van het bewustzijn vaak juist in de weg. Waarschijnlijk geïnspireerd door zijn grote voorbeelden Socrates, die hij "de meest wijze man die ooit geleefd heeft" noemde, kwam de rode draad in Montaignes zoektocht vaak neer op het wegnemen van zaken die het bewustzijn (als vermogen op helder en scherp zichzelf en de wereld waar te kunnen nemen) vertroebelen. Algemeen geaccepteerde aannames (zoals het voorbeeld dag een dokter meer weet over je gezondheid dan jijzelf), weerhoudt de mens er volgens Montaigne van om zelf goed en kritisch te kijken. Maar ook de aanname iets al te weten, weerhoudt de mens ervan om open en onderzoekend in het leven te staan, waardoor er juist minder geweten en ontdekt kan worden. Beter is het om je er van bewust te zijn dat er nog veel is dat je niet weet waardoor je voortdurend op zoek blijft.
Het belangrijkste wat een mens volgens Montaigne tijdens zijn leven kan doen, is om voortdurend te blijven onderzoeken en ontdekken wij hij is en wat hij mogelijkerwijs kan worden. Het is daarbij de kunst om tijdens deze zoektocht niet in een rationele ernst te vervallen. De toon waarop Montaigne schrijft is altijd scherp, geestig en lichtvoetig en staat ook vol met allerlei kronkelige opmerkingen die de lezer zo nu en dan op een geestige manier wakker schudt. Bovenal zijn zijn intense liefde voor het leven en zijn nieuwsgierige openheid voortdurend vertegenwoordigd. Dat Montaigne er in is geslaagd om zijn leven op een kunstige manier te leven, bewijzen zijn essays. Die door de (soms zelfs op het intieme en gênante af) eerlijke zelfonderzoeken de essentie van het mens-zijn raken, waardoor zijn teksten nog altijd actueel zijn en bol staan van inspirerende citaten:
''Het zekerste teken van wijsheid is onverstoorbare vriendelijkheid''
''Het duidelijkste teken en zichtbare blijk van ware wijsheid is een voortdurende en ongedwongen vreugde''
''De waarde van het leven ligt niet in de lengte der dagen, maar in het gebruik dat we hiervan maken; een mens kan lang leven maar toch ook erg weinig''
''Niet gebrek, doch overvloed verwekt gierigheid''
''Wie vreest te lijden, lijdt reeds datgene wat hij vreest''
''Wie de mensen leert sterven, leert ze tevens te leven''
''Men moet veel gestudeerd hebben om weinig te weten''
''Leven is mijn ambacht en mijn kunst''
Lees meer over Michel de Montaigne in Over Levenskunst van Joep Dohmen en in The Consolations of Philosophy van Alain de Botton. Ook onderstaande video is zeker de moeite waard en plaatst het belang van Montaignes werk in de huidige tijd.
Hi daar! Ik ben Jessica, een oer-Rotterdamse kunstenaar die onderzoekt hoe je van je leven een duurzaam LevensKunstwerk kunt maken
